يادداشت رهبری و مديريت

1 - رهبری و مديريت در عرف امروز با همه توسعه و شمولی كه پيدا كرده‏
است اگر بخواهيم مرادفی برای آنها در مصطلحات اسلامی پيدا كنيم بايد
بگوئيم : ارشاد و رشد ، يا هدايت و رشد . قدرت رهبری همان قدرت بر
هدايت و ارشاد ( 1 ) است در اصطلاحات اسلامی ، و قدرت مديريت همان‏
است كه در اصطلاح فقه اسلامی رشد ناميده شده است .
رشيد در اصطلاحات عرف و معمولی ما يك كيفيت جسمی است و وصف اندام‏
است . قامتها و اندامها در اصطلاح و در عرف امروز فارسی متصف به صفت‏
رشد می‏شود . ولی در اصطلاح فقه اسلامی يك كيفيت روحی است ، يعنی نوعی‏
بلوغ است در مقابل بلوغ جسمی . می‏گويند كودك پس از بلوغ جسمی بايد
بلوغ روحی نيز پيدا كند تا ثروت را در اختيارش بگذاريم و می‏گويند تنها
بلوغ جسمی برای ازدواج كافی نيست ، رشد يعنی بلوغ روحی نيز لازم است .
مقصود از رشد و بلوغ روحی شايستگی و قدرت تشخيص ، درك سود و زيان و
لياقت اداره و بهره برداری است . به عبارت ديگر رشد عبارت است از
شايستگی و لياقت برای نگهداری و استفاده و بهره‏برداری صحيح از وسائل و
سرمايه‏های حيات . تعبير صحيح درباره اندام زيبا رشاقت است نه رشادت .
2 - مطلب دوم اينست كه هدايت و رهبری انسان دو جنبه و دو وجهه دارد
: جنبه و وجهه ثابت و جنبه و وجهه متغير . در بحث اسلام و مقتضيات زمان‏
گفته‏ايم حيات بشر جنبه‏های ثابتی و
پاورقی :
1 - البته ارشاد در اصطلاح متصوفه كه [ به معنی ] رهبری و دستگيری است.

چهارچوب ثابتی دارد كه نام آن اخلاق و يا قوانين كل شريعت است كه از
آنها نمی‏تو ان تجاوز كرد ، به عبارت ديگر مداری دارد كه ثابت است و
مراحلی دارد متغير . هدايت و راهنمايی و رهبری انبياء در حدود مدارهای‏
كلی و ثابت است و هدايت و راهنمائی و رهبری بشری در حدود مسائل جزئی و
متغير . مثلا قرآن راجع به جهاد دستور می‏دهد كه با چه قومی در چه شرايطی‏
به جنگ و در چه شرايطی با آنها در حال صلح باشيد . اين هدايت و رهنمائی‏
انبياء است . اما اينكه در فلان زمان بالخصوص كه جنگی در آن شرايط صورت‏
می‏گيرد شخص معنی رهبری كند لشكر را ، چه تجهيزاتی داشته باشند و از كجا
و چه وقت حركت كنند و امثال اينها مربوط است به حركت در داخل مدار .
3 - گفتيم كلمه رهبر مرادف است با كلمه‏هادی . اكنون می‏گوئيم ممكن‏
است اشكال شود كه هدايت رهنمايی است نه رهبری . رهنمايی تنها جنبه‏
آموزشی و تبليغی دارد اما رهبری جنبه تحريك و سوق دادن و بردن و در راه‏
انداختن دارد . پس علاوه بر راهنمايی ، سامان دادن و سازمان دادن به قوای‏
افراد و تحريك نيروها و انديشه ها و توليد شوق و رغبت در آنها نيز داخل‏
در مفهوم رهبری است .
جواب اينست كه درست است ولی كلمه هدايت همانطور كه به معنی‏
رهنمايی به كار رفته است به معنی رهبری و بلكه بالاتر به معنی ايصال الی‏
المطلوب نيز به كار رفته است . شايد كلمه سياقت و قيادت و امامت در
مورد رهبری بيشتر صدق كند تا كلمه هدايت .
4 - مسئله ديگر مسئله نياز به رهبر و رهبری است كه اين بيت القصيده و
زير بنای تعليمات انبياست . در مذهب شيعه مسئله

امامت مبتنی بر اصل نياز به رهبری يك مقام معصوم و فوق خطاست .
5 - مسئله ديگر شرائط و وسائل رهبری است ( مسئله ديگر اصول رهبری است‏
)
6 - مسئله ديگر هدف رهبری است .
7 - مسئله ديگر انواع رهبری است .
8 - در كتاب ديباچه‏ای بر رهبری صفحه 25 می‏نويسد : " امروزه اطلاع بر
مقدمات مهندسی انسانی بر هر كس كه با انسانی در همكاری با آنها و يا در
رهبری آنها چه در خانه چه در مدرسه چه در كارخانه و چه در يك اداره حتی‏
در سطحهای بسيار كوچك سر و كار دارد اجتناب ناپذير است " .
( البته آن رهبريها ضمنا مرادف است با استثمار استاد شهيد ) .
9 - حديث معروف كه در ورقه‏های سفر نقل كرده‏ايم از رسول خدا كه فرمود
اگر دو نفر ( يا سه نفر ) در سفری بوديد يكی را به عنوان رئيس خود و
مدير خود انتخاب كنيد نشان می‏دهد اسلام نياز انسان را به رهبری و نظم تا
چه اندازه اهميت می‏دهد .
10 - رابطه رهبری با قبول نظم و سازمان و تشكيلات و ايجاد روح انضباط .
11 - علم رهبری و فن رهبری آموختنی است مانند هر علم و فن ديگر .
در كتاب ديباچه‏ای بر رهبری ص 25 می‏گويد : " انسانها و رفتار و حيات‏
روحی آنها دارای قوانين يا مكانيسمها و فعل و انفعالهای اختصاصی‏اند . اگر
بخواهيم با آنها كار كنيم بايد مكانيسم و قوانين حاكم بر رفتار آنها را
بشناسيم . انسانها به مثابه صندوق رمزند ،

گشودن كتاب روح و جلب همكاری آنها بيش از هر چيز آگاهی و ظرافت‏
می‏خواهد نه زور . قوانين رفتار انسانی را بايد مانند قوانين فيزيك و
شيمی و فيزيولوژی كشف كرد نه وضع . وضع پاره‏ای از مقررات برای رهبری‏
رفتار انسانی اگر منطبق با قوانين اصلی فطرت و رفتار انسانی باشد در خور
استقبال و هضم است ) . )
12 - در ص 29 از يك مدير وزارتخانه نقل می‏كند : " تمام دستگاهها و
وسائل ما نو و مدرن شده‏اند ولی متأسفانه انسانهای ما همه فرسوده شده‏اند )
. )
13 - عطف به نمره 4 و 11 : نياز به رهبری : ص 35 " امروز نياز به‏
رهبری را تحت عنوان " مديريت " به طور عام و مديريت صنعتی ،
بازرگانی ، هنری ، اداری و غير آن غالبا زير لوای " علوم اداری " تعبير
و دسته‏بندی می‏كنند . عصر ما را عصر مديريت می‏نامند ) . 14 -

15 - « هلك من ليس له حكيم يرشده و سفيه يعضده » 16 -

عبدالله جموع ، داستان ابوذر درباره جلب همكاری و علاقه افراد و نفرات‏
كه در حد اعجاز است .
21 - يكی از شرائط رهبری همگامی و فعاليت عملی بلكه پيشقدمی و پيشگامی‏
است . اينجاست كه نيم كردار بيش از دو صد گفته اثر می‏گذارد .
22 - " ديباچه‏ای بر رهبری " صفحه 48 راجع به اهميت درك زمان و
موقعيت در رهبری می‏گويد : زمان در رهبری نقش اساسی را بازی می‏كند . . .
زمان آگاهی يعنی توجه به اينكه آيا هنگام و موقع رهبری فرا رسيده است يا
نه لازمه هر رهبری موفقيت آميز است .
23 - رسول اكرم رهبر يك پيام آسمانی و يك جنبش الهی بود و حسين بن‏
علی عليه‏السلام رهبر يك قيام انقلابی در داخل اسلام بود . رسول اكرم رهبری‏
يك جامعه خواب آلود را به عنوان بيدار باشد آنها به عهده گرفت و حسين‏
بن علی عليه‏السلام ب رای تصحيح مسير يك جامعه منحرف قيام كرد و هر دو
نفر شايستگی و لياقت خود را در رهبری به نحو اعلی نشان دادند . رسول‏
اكرم يك رسالت ، يك پيام ، يك ايدئولوژی را رهبری كرد و نيروهای لازم‏
را سازمان داد و به حركت آورد و پيامی آسمانی را به جهانيان ابلاغ كرد و
زنجيرهايی فكری و به دنبال آن زنجيرهايی اجتماعی را از هم گسست . اما
حسين بن علی يك شورش و انقلاب مقدس را عليه ظلم و ستم ، و عليه تظاهر
و ريا و دروغ و جوفروشی و گندم نمائی ، يك قيام امر به معروف و نهی از
منكر را رهبری كرد ، يك قيام مصلحانه را رهبری كرد .
24 - عطف به نمره 22 علی و زمان آگاهی و وقت شناسی .

علی ( ع ) در جواب ابوسفيان فرمود : . . . « افلح من نهض بجناح او
استسلم فاراح . هذا ماء آجن و لقمة يغص بها آكلها و مجتنی الثمرش لغير
وقت ايناعها كالزارع بغير ارضه » .
25 - يكی از شرائط رهبر ايمان و اعتماد به نفس و به عبارت ديگر ايمان‏
به موفقيت است آنچنانكه رسول اكرم در روزهای اول رسالت خود سخن از
اطاعت روز و ايران بميان می‏آورد و مورد تمسخر قريش و بنی هاشم قرار
می‏گرفت . « امن الرسول بما انزل اليه من ربه »از جمله ما انزل است :
« هو الذی ارسل رسوله بالهدی و دين الحق ليظهره علی الدين كله ». . .
امام حسين عليه‏السلام نيز به خود و قيام خود و نتيجه قيام خود ايمان و
اطمينان داشت كه در اين راه به ابوهره از وی يا ديگری فرمود اينان مرا
خواهند كشت اما بعد « اذل من قوم امة يا فرام المرئة » خواهند شد و در
روز عاشورا گفت به قدر اينكه يك سوار اسبی را سوار شود [ و ] پائين آيد
مهلت داريد همچنانكه به اهل بيتش فرمود : . . . « و اعلموا ان الله‏
حافظكم و منجيكم » .
26 - راجع به شرايط رهبری رجوع شود به ورقه‏های " شرايط مصلح " و
مخصوصا كلام اميرالمؤمنين عليه‏السلام : « لا يقيم امر الله سبحانه الا من لا
يصانع و لا يضارع و لا يتبع المطامع » ( 1 ) .
پاورقی :
1 - [ در ورقه‏های شرايط مصلح آمده است : ] مصانعه يعنی سازشكاری و
معامله گری روی اصول و حقايق و ملاحظه كاری به نام مصلحت كه از آن جمله‏
است رو دربايستی ، شفاعت پذيری ، ملاحظه كاری و تبعيض . اينكه رسول خدا
حد را برای اكابر قريش هم جاری كرد يعنی عدم مصانعه . سازشكاری سه ريشه‏
می‏تواند داشته باشد يكی ترس و ديگر طمع كاری . پس [ مصلح ] بايد اولا
شجاع باشد و ثانيا تحت تأثير رشوه ، هر نوع رشوه‏ای قرار نگيرد ، پول ،
مداحی ، زن و غيره ، خلاصه معامله گر نباشد . ريشه ديگر مصانعه >

در " ديباچه‏ای بر رهبری " صفحه 66 برای رهبری يك سلسله شرايط مثبت‏
و يك سلسله شرايط منفی ذكر می‏كند . شرايط مثبت از قبيل : حسن تشخيص ،
سرعت تشخيص ، قاطعيت و برائی در

پاورقی :
> رودربايستی است ، احيانا برخی عواطف از قبيل رفيق بازی است .
برعكس بايد اخيش فی ذات الله باشد .
بايد متوجه بود كه مداهنه و مصانعه كه در قرآن بصورت مداهنه آمده است‏
: و دوا لو تدهن فيدهنون »گاهی مستشعر و . . . است و گاهی مسكوت عنه‏
و احيانا غير مستشعر است . غالبا طبقاتی كه با هم طبقات اجتماع را
می‏چاپند چنين مصانعه و سازشی ميان آنها حكمفرماست .
گاهی مصانعه در مقابل اجتماع و به صورت بهره‏برداری از نقطه ضعف‏
اجتماع و نه مبارزه با آن [ است ] . و حتی تابع احساسات عمومی بودن خود
نوعی مصانعه است مثل دست بوسی و غيره و مثل حساسيتهای بی‏مورد اجتماع در
عنصری ، مثل حساسيت فوق العاده در مسائل تشيع و تسنن . داستان مرحوم‏
ميرزا محمد ارباب .

آيه قرآن كه می‏فرمايد : يا قوم لقد ابغلتكم رسالة ربی و نصحت لكم و

لكن لا تحبون الناصحين »اشعار به اين مطلب دارد .
سفيان ثوری می‏گويد : اذا رأيتم العالم كثير الاصدقاء فاعلموا انه مخلط
لانه ان نطق بالحق ابغضوه . ابوذر گفت : لم يترك الامر بالمعروف و النهی‏
عن المنكر لی صديقا .

جمله مولی : و لا تخالطونی بالمصانعة و لا تكلمونی بما تكلم به‏
الجبابرش » نشان می‏دهد كه ميل به تملق شنيدن و حتی ميل به القاب و
عناوين مطنطن و بالاخره برای اينگونه امور حساب باز كردن ، نوعی مصانعه‏
است و چنين كسانی توفيق نمی‏يابند .
جمله مولی : القوی عندی ضعيف حتی آخذ الحق منه » يعنی اهل مصانعه‏
نيستم . در جريان معاويه و پيشنهادهائی كه به مولی راجع به سازش با
معاويه می‏شود زياد كلمه مصانعه به چشم می‏خورد .
جمله لا يضارع » يعنی نمونه از قوم فاسد خود نباشد ، پاك باشد ،

تصميم ، سرعت در اخذ تصميم ( عدم ترديد و دو دلی ) شهامت اقدام ( هراس‏
نداشتن از عواقب احتمالی آن ) ، سرعت اقدام ، پيش بينی اقدامات‏
احتياطی در صورت شكست ، ظرفيت تحمل انتقاد ، ظرفيت تحمل عقائد مخالف‏
، شهامت قبول مسئوليت و عواقب شكست ، تقسيم مناسب كار با نيروی‏
انسانی ، تفويض اختيار درخور توانايی افراد ، چشمداشت مسئوليت به‏
نسبت تفويض اختيارات ( 1 ) ، سازمان بخشی ، اشتياق در كسب اطلاعات‏
تازه و مربوط به كار خود ، درشتی در عين نرمی و شكوه در عين درويشی ،
علاقه به تشويق و اصرار به آن ، اصرار در پرورش استعدادهای زير دستان ،
توجه به مسائل و مشكلات عاطفی افراد ، احساس شادی از موفقيت ديگران .
درباره شرايط منفی می‏گويد : " فقدان اعتماد به نفس ، ترديد و شكاكی‏
در اخذ تصميم ، هراس از عواقب احتمالی هر اقدام ( در مقابل شهامت‏
اقدام ) ، دست و پا گم كردن در برابر پيشامدهای ناگهانی ، عدم تحمل‏
انتقاد و عقايد مخالف ، فقدان شكيبايی برای نيل به مقصود ، عقده رياست‏
و قبضه گری داشتن ، از همه اطاعت

پاورقی :
> حريت معنوی .

امير ( ع ) درباره حضرت مسيح می‏فرمايد : و لم تكن له زوجه تفتنه و لا
ولد يحزنه و لا مال يلفته و لا طمع يذله » .
خلاصه اينكه يك انسان مادی اخلاقی نمی‏تواند مصلح واقعی باشد و يك نفر
مادی فلسفی نمی‏تواند از نظر اخلاقی صد درصد غير مادی باشد .
شرايط ديگر : خونسردی در عين حال حساسيت : خونسردی نمونه‏اش خونسردی‏
علی در مقابل زنی از اهل بصره و مردی از خوارج است كه به او فحش می‏دهند
و او متعرض نمی‏شود . پس [ مصلح ] بايد پيراهنی از فولاد پوشيده باشد ،
نازك نارنجی نباشد اما حساس باشد . نمونه‏اش داستان سفيان غامدی كه‏
وارد انبار شد : فلو ان امرا مسلما مات من بعد هذا اسفا » . . . ديگر
اينكه : او ابيت مبطانا و حولی بطون غرثی » ( 1 ) .
1- بسياری از اينها جزء وظيفه رهبر است نه شرائط رهبر ( استاد شهيد ).

كور كورانه خواستن ، خودستايی و مردم گريزی ، روگردانی از مطالعه و اخذ
اطلاعات ، افسردگی از پيشرفت ديگران ، بی اعتنايی به نيازمنديهای انسانی‏
و عاطفی مردم .
كسی كه شرائط بالا را فاقد باشد قادر نخواهد بود نيروهای شگرف و
ناشكفته خلقها را بسوی سازندگی و ابتكار بسيج دهد و بی‏سامانيها را سامان‏
بخشد . . . رهبر بايد قبل از هر چيز انسان ، خودشناس ، و ارزياب صفات‏
مثبت و منفی خويش باشد " .

شيوه رهبری

27 - شيوه رهبری ممكن است مستبدانه ، تحميلی ، صد در صد فردی باشد و
ممكن است شورائی و هم انديشانه و همكارانه باشد .
البته در افراد عادی لازمه شيوه فردی و مستبدانه اينست كه فرد تمام‏
دستورها و سياست لازم را خود به پيروان خود ديكته كند و به مشورت تن‏
ندهد ، تشويق و يا توبيخ اتفاقی پيروان در درجه اول منوط به داوری و
احساس شخصی خود او باشد و به قول " ديباچه‏ای بر رهبری " صفحه 77 : "
رهبر خود سالار باشد "
و لازمه رهبری مشورتی و همكارانه اينست كه رهبر راه حلهای لازم را از
خلال پيشنهادهای پيروان خود كشف كند و به قول آن كتاب مردم سالار باشد .
ولی علاوه بر آنچه در بالا گفته شد يعنی قطع نظر از نياز رهبر به اينكه‏
راه حلهای مشكلات خود را از پيشنهادهای پيروان خود كشف كند ، رهبری‏
مشورتی مستلزم شخصيت دادن به پيروان و به حساب آوردن آنهاست و هر گونه‏
احساس حقارتی را از آنها زايل

می‏سازد و اين جهت بيشتر آنها را به همكاری و پيروی تشويق و نيروهای آنها
را بسيج می‏سازد .
در صفحه 78 توضيح می‏دهد كه شيوه غير از هدف است ، ممكن است كسی‏
هدفش مقدس باشد ولی شيوه‏اش نامقدس و خود سالاری ، ممكن هم هست هدف‏
نامقدس باشد ولی شيوه كه مربوط به اجراء است مردم سالاری باشد .
28 - در صفحه 81 بحث خوبی تحت عنوان هدف نگری و پيرونگری باز كرده‏
كه برخی از رهبران توجهشان فقط به هدف است و به پيرو توجهی ندارند و
بالعكس . دسته اول فقط به كمال مطلوب می‏انديشند و به خواستهای فردی و
تمايلات عاطفی و هوسهای اختصاصی پيروان توجه ندارند و احيانا با خشونت‏
با آنها روبرو می‏شوند . دسته دوم به دست آوردن دل پيروان و جلب رضای‏
خاطر آنان را مهمتر از هر مقصود می‏شمارند و چه بسا كه نيمه راه به همين‏
سبب تغيير جهت داده از مسير اصلی و هدف اساسی خود منحرف شوند .
می‏گويد ايجاد هماهنگی و تعادل ميان هدف نگری محض و پيرونگری محض از
اساسی‏ترين مسائل رهبری ، و حل آن لازمه هر رهبری هنرمندانه و خوش فرجام‏
است .
29 - در صفحه 86 تحت عنوان : " بهروزی خواست مشترك انسانها "
توجيه ناروايی می‏كند از ريشه موفقيتها در رهبريهای بزرگ ، می‏گويد : "
انسانها معمولا همه در انتظار روزی بهتر و روزگاری ، مرفه‏ترند ، روزگاری‏
كه در آن همه چيز به كام دل آسانتر گردد ، در آن از جور و ستم ، آلودگی و
نابسامانی ، رنج و بيماری اثری يافت نشود . . . قيامها ، عصيانها ،
نويدها ، اميدها ،

سوزها ، گذازها ، تحمل شكنجه‏ها ، انتظارها . . . اينها همه به خاطر چيست‏
؟ جز به خاطر " روزی بهتر " ؟ روزگاری نيكوتر ؟ و يا فردايی با شكوهتر
؟ "
نويسنده ، اين روز بهتر را توضيح نمی‏دهد و نمی‏شكافد كه آيا مقصودش از
روز بهتر فقط روزی است كه وسائل زندگی بيشتر و بهتر باشد و يا بشر در
عمق روحش ايده‏آلی بسی عاليتر دارد و عن شعور و يا لا عن شعور همواره در
جستجوی آنست ؟ اما مثل اينست كه نويسنده از حدود رزق و روزی بهتر بالاتر
نمی‏رود .
در صفحه 90 درباره انگيزه انسانها از رهبر جويی و رهبر پرستی و منجی‏
پرستی و قهرمان پرستی می‏گويد : " تحقق بهروزی ، عموما انسانها را به‏
جستجوی راه و راهبر برهمی گمارد . انسانها در كشاكش اين اشتياق "
برترين رهبری " را نيز گاه ناچار در وجود برترين رهبران همی جويند و
هنگامی كه پندارند برترين رهبر خود را يافته‏اند آنگاه ديگر از هيچ كوششی‏
در راهش ، از هيچ خوبگويی و ستايشی در وصفش دريغ نمی‏ورزند "
نويسنده ، قهرمان پرستی بشر را ناشی از منجی خواهی می‏داند . به عقيده‏
نويسنده ، بشر قهرمان را به عنوان وسيله برای روزی بهتر خود ستايش می‏كند
ولی اين مطلب قابل مناقشه است ، قهرمان پرستی غير از قهرمان دوستی است‏
، قهرمان پرستی به شكلی است كه پرستنده می‏خواهد خود را وسيله برای‏
بهروزی او نمايد و در راه او نثار كند به خلاف وسيله خواهی و وسيله دوستی‏
و احيانا قهرمان دوستی در شكل وسيله دوستی . ريشه اين اشتباه در اين‏
كتاب اينست كه نويسنده به احساس پرستش توجه ندارد و يا آنرا به عنوان‏
اصلی اصيل نمی‏شناسد .

- آيه كريمه : « و اذ ابتلی ابراهيم ربه بكلمات . . . قال انی‏
جاعلك للناس اماما قال و من ذريتی قال لا ينال عهدی الظالمين »، اهميت‏
مقام رهبری و مديريت انسانها را می‏رساند . ابراهيم پس از آنكه‏
آزمايشهای بزرگی از قبيل در راه عقيده در آتش رفتن ، يك تنه با يك‏
ملت مبارزه كردن و بت شكنی نمودن ، تا پای قربانی فرزند عزيز در راه‏
خدا رفتن [ را با موفقيت پشت سر گذاشت ] خدا او را به عنوان امام و
رهبر و پيشوا معرفی می‏كند . از اينجا می‏توان به اهميت فوق العاده رهبری‏
پی برد . در حديث است : « ان الله اتخذ ابراهيم نبيا قبل ان يتخذه رسولا
و اتخذه رسولا قبل ان يتخذه خليلا و اتخذه خليلا قبل ان يتخذه اماما » .
حديث معروف كه رسول خدا فرمود اگر در سفر از دو نفر بيشتر شديد يكی را
برای خود امير انتخاب كنيد نشانه از اهتمام اسلام به تشكل و رهبری است .
حقيقت اينست كه رهبری انسانها و بسيج كردن نيروهای عظيم نهفته آنها
در مسير كمال چه از نظر بعد اجتماعی و زندگی اين جهانی و چه از نظر بعد
روحانی و معنوی و سلوك الی الله عاليترين و مشكلترين مقام انسانی است و
لهذا رهبری جامع و كامل جز در خور افرادی نظير ابراهيم و خاتم الانبياء و
اميرالمؤمنين علی ( ع ) نيست .
31 - گفتيم كه رشد عبارت است از شايستگی و لياقت برای اداره و
نگهداری و بهره‏برداری و استفاده از وسائل و سرمايه‏ها و امكانات حيات .
اكنون می‏گوئيم يكی از سرمايه‏ها و بلكه مهمترين سرمايه‏ها سرمايه‏های انسانی‏
است و اداره اين سرمايه و نگهداری آن و هدر ندادن آن و استفاده و
بهره‏برداری صحيح از آن رشد بهره‏برداری از سرمايه‏های خود رشد شخصی و اخلاقی‏
است و

پاورقی :

1 - در اصول كافی اين حديث به اين صورت آمده : ان الله تبارك و
تعالی اتخذ ابراهيم عبدا قبل ان يتخذه نبيا و ان الله اتخذه نبيا قبل ان‏
يتخذه رسولا و ان الله اتخذه رسولا قبل ان يتخذه خليلا و ان الله اتخذه خليلا
قبل ان يجعله اماما » .

اين اساسيترين و مقدمترين رشدهاست . لهذا می‏بينيم وقتی كه ابراهيم تقاضا
می‏كند كه برخی از ذريه‏اش نيز امام و رهبر باشند ، جواب داده می‏شود :
« لا ينال عهدی الظالمين »يعنی آنكه رشد فردی و شخصی را فاقد است ، آنكه‏
رشد انسانی و اخلاقی را فاقد است نمی‏تواند رهبر خلق باشد . آنكه خود
انسان نيست ولو دانا باشد و رموز انسانيت را بداند نمی‏تواند انسانساز و
مهندس انسانها و كشاورز ( 1 ) انسانها باشد .
اما رشد بهره‏برداری از ساير سرمايه‏های انسانی و اداره و به كار گرفتن‏
آنها و پرورش دادن آنها و بهره‏برداری از آنها و سامان دادن و سازمان‏
دادن به آن نيروها و آزاد كردن و حرارت بخشيدن و از سردی و افسردگی و
جمود خارج كردن آنها و باز كردن آنها يعنی پاره كردن زنجيرهای معنوی و
روحی آنها كه : « و يضع اصرهم و الاغلال التی كانت عليهم »، اينچنين رشدی‏
همان است كه امروز به نام مديريت و يا رهبری ناميد می‏شود .
درباره رشد فردی و شخصی بايد توضيح دهيم كه مثلا قوای عقلانی و هوشی و
ادراكی انسان يكی از سرمايه‏هاست . اينها نيازمند به حسن اداره و حسن‏
بهره‏برداری است . مثلا قوه حافظه . از اين قوه چگونه بايد بهره‏برداری كرد
؟ بعضی خيال می‏كنند كافی است كه حافظه‏ای قوی و نيرومند داشته باشند و
بعضی ديگر خيال می‏كنند چون حافظه شان ضعيف است پس ديگر هيچ كاری علمی‏
و فكری فائده ندارد ، هيچ فكر نمی‏كنند كه حافظه هم نيازمند به مديريت‏
است ، نيازمند به رهبری است ، نيازمند به روش و متد خاص است .
پاورقی :
1 - كزرع اخرج شطأه ». . .

اگر بنا شود انسان حافظه را مانند يك انبار بداند كه بدون هيچ ترتيب و
نظم و حسابی هی بايد مطالعه كرد و روانه و سرازير به انبار حافظه كرد هيچ‏
حافظه‏ای چندان مفيد نخواهد بود . ولی اگر انسان حافظه خود را اداره كند ،
رهبری كند ، با روش و متد از آن بهره‏برداری كند ، آنرا مانند كتابخانه‏ای‏
منظم قرار دهد كه قفسه‏های كتاب به تناسب موضوعات و قطع كتابها منظم‏
شده است و كتابها رديف چيده‏اند نه اينكه هر كتابی پهلوی هر كتابی قرار
گرفته و كتابها رويهم ريخته شده، آنوقت خوب می‏تواند از آن استفاده كند.
افرادی كه كتابهای متفرقه بی ترتيب مطالعه می‏كنند ، امروز كتابی‏
تاريخی ، فردا كتابی روانشناسی ، پس فردا كتابی سياسی ، روز ديگر كتابی‏
دينی ، هرگز استفاده نمی‏كنند . روش صحيح و متد صحيح در مطالعه اينست كه‏
اولا انسان آگاهانه كتاب مورد مطالعه خود را به حسب نيازمنديهای شخصی‏
خود انتخاب كند و مطالعه را در اختيار تصادف قرار ندهد كه كتابی به‏
دستم افتاد و مطالعه كردم ، ثانيا در مطالعه آنرا به حافظه بسپارد به‏
مفهوم واقعی سپردن يعنی مطالب كتاب را بعد از مطالعه از حافظه بخواهد
ببيند تحويل گرفته يا خير . ثالثا برای اينكه مطالب خوب به حافظه سپرده‏
شود كافی نيست يك بار مطالعه ولو آنكه حافظه خيلی قوی و نيرومند باشد .
حداقل دوبار مطالعه پشت سرهم برای يك حافظه قوی و بيش از دو بار برای‏
حافظه‏های ضعيفتر پشت سرهم لازم است . رابعا بايد موضوعی باشد يعنی هر
چندی يك بار موضوعی را برای تفكر انتخاب كند و در اطراف آن يك سلسله‏
مطالعات انجام دهد ، كتابهای مربوطه را انتخاب كند ، فكر كند ،
يادداشت كند ، خلاصه و نتيجه مطالعات خود را بنويسد ، آنوقت آن خلاصه و
نتيجه را در يكی از

قفسه‏های حافظه بگذارد . آنوقت است كه حد اكثر بهره‏برداری را از حافظه‏
كرده است ، آنوقت است كه می‏توان گفت از نظر شخصی در يك قسمت از
نيروهای شخصی تحت اختيار خود استعداد رهبری و مديريت دارد . جمله‏
معروف اميرالمؤمنين كه در نهج البلاغه است : « ان هذه القلوب تمل كما
تمل الا بدان فابتغوا لها طرائف الحكم » بيان نوعی متد و مديريت در
مطالعه و تفكر است .
مثال ديگر در رهبری و مديريت شخصی مديريت تمايلات و احساسات است .
اينجاست كه بايد بگوئيم آدم احساساتی كه نمی‏تواند احساسات خود را اداره‏
كند به اندازه آدم شهوتران از نظر مديريت و شخصيت انسانی ناقص است .
اساسا شخصيت جز قوه مديريت ، مخصوصا مديريت خود چيزی نيست . انسانی‏
كه بر تمايلات خواب و خوراك خود و بر زبان خود و بر چشم و گوش خود و
بر دامن و شهوت خود مسلط نيست و آنها را تحت تسلط و مديريت خود
نياورده است ، انسان به معنی واقعی نيست .
البته همانطور كه در مقاله ولائها و ولايتها گفته‏ايم كار تسلط و ولايت‏
تصرف انسان و در حقيقت كار مديريت انسان گاهی می‏رسد به آنجا كه مالك‏
قوه خيال و تداعی معانی و انديشه خود می‏شود كه به قول مولوی :

و گاهی بدانجا می‏رسد كه خلع بدن می‏كند و يا اينكه هر گونه تصرفی در بدن‏
خود می‏كند ، و اگر برسد به مرحله تصرف در جهان خارج ، ديگر از ما نحن‏
فيه كه بحث در مديريت نفس است خارج است .
انسان حتی در عبادات بايد رعايت مديريت نفس را بكند .

حديث معروف رسول خدا خطاب به جابر درباره حفظ نشاط عبادت كه :
²و لا تبغض الی نفسك عبادش الله فان العنت لا ارضا قطع و لا ظهرا ابقی‏» .
راجع به مديريت افراد ديگر ، عصر امروز آنچنان برای آن اهميت قائل‏
است كه به قول آقای دكتر ابوطالب مهندس عصر ما را عصر مديريت می‏نامند
. اين توجه و اهتمام مبتنی بر چند چيز است :
الف - سرمايه انسانی هر اجتماعی بزرگترين سرمايه آن است . اينكه علی‏
عليه‏السلام علم را بر مال ترجيح می‏دهد ، چون علم نيروئی انسانی و سرمايه‏ای‏
انسانی است ولی ثروت ، نيرو و سرمايه‏ای است غير انسانی . با فقدان اين‏
سرمايه انسانی آن سرمايه غير انسانی بلاست ولی با فقدان سرمايه غير
انسانی ، به وسيله آن سرمايه انسانی می‏توان آنرا تحصيل كرد و در اختيار
گرفت . همچنانكه امروز می‏بينيم ملت جاهل ولی ثروتمند يعنی دارای‏
بزرگترين منابع زير زمينی مثل ايران ( 1 ) و سعودی در مقابل ملتهای عالم‏
و فاقدان منابع خاضع و خاشعند . آنها از سرمايه اينها بهره‏برداری می‏كنند
. در حديث است : « الناس معادن كمعادن الذهب و الفضة » .
ب - اين سرمايه‏های انسانی يعنی انسانها نيازمند به مديريت و رهبری و
اكتشاف و استخراج هستند همچنانكه فی المثل نفت نيازمند به اكتشاف و
استخراج و تصفيه و بهره‏برداری است . بشر بر عكس حيوانات كه مجهز به‏
نيروی خود كار غريزه‏اند ، فاقد غريزه است و در هدايت نيازمند به تحصيل‏
و اكتساب و به
پاورقی :
1 - [ بايد توجه داشت كه اين يادداشتها قبل از انقلاب اسلامی نوشته شده‏
است ] .

عبارت ديگر نيازمند به رهنمايی و رهبری است و مسئله نيازمندی بشر به‏
رهبری اساس تعليمات انبيا و فلسفه بعثت انبياست . بعثت رسول اكرم بر
اساس فلسفه نيازمندی بشر به رهنمايی و رهبری و مديريت است .
ج - اصل سوم اينست كه همچنانكه قبلا نقل كرديم : انسانها و رفتار و
حيات روحی آنها دارای قوانين يا مكانيسمها و فعل و انفعالهای اختصاصيند
. اگر بخواهيم با آنها كار كنيم بايد مكانيسم آنها و قوانين حاكم بر
رفتار آنها را بشناسيم . انسانها به مثابه صندوق رمزند ، گشودن كتاب روح‏
و جلب همكاری آنها بيش از هر چيز آگاهی و ظرافت می‏خواهد نه زور .
قوانين رفتار انسانی را بايد مانند قوانين فيزيك و شيمی و فيزيولوژی‏
كشف كرد نه وضع .
در اسلام اهتمام به هر سه اصل به نحو روشن ديده می‏شود . اهميت ذخائر
انسانی آن چيزی است كه در اسلام راجع به مقام انسان [ آمده است ] كه‏
خليفه الله و مسجود ملائك و دارای روح الهی است و پيامبران آمده‏اند كه‏
دفائن عقول را ظاهر كنند ، و اينكه ای انسان ! « خلقت الاشياء لاجلك و
خلقتك لاجلی » و سخر لكم ما فی السموات و الارض 0 و خلقنا لكم ما فی‏
لقتك لاجلی » « و سخر لكم ما فی السموات و الارض 0 و خلقنا لكم ما فی‏²
الارض جميعا 0 و جعلنا لكم فيها معايش 0 هو انشأكم من الارض و استعمركم‏
فيها ».
و اصل دوم همان است كه گفتيم اساس فلسفه بعثت انبياست . اما اصل‏
سوم آن چيزی است كه امروز به نام اصول مديريت ناميده می‏شود . اين را از
دو منبع اسلامی می‏توان استفاده كرد : اول سيره عجيب ( 1 ) رسول اكرم و
علی عليه‏السلام و ساير ائمه
پاورقی :
1 - قسمتی از سيره را كه بايد آموخت از نظر اصول رهبری است . ( استاد
شهيد )

الف : مقدمه كتاب خلافت و ولايت

- با حذف مطالب متناسب با آن كتاب -
[ طرح بحث امامت ممكن است انتقاداتی را در ذهن خوانندگان پديد آورد
. در اينجا ما ضمن طرح اين انتقادات نظر خود را درباره آنها بيان می‏كنيم‏
. انتقاد اساسی در اين باب دو چيز است : ]
1 - هر ملتی همواره سعی می‏كند زيبائيهای تاريخ خويش را بيرون بكشد و
ارائه دهد و حتی الامكان روی زشتيهای تاريخ خود را می‏پوشاند . حوادث‏
غرورآميز تاريخ يك آيين و يا يك مسلك نشانه‏ای از اصالت و حقانيت آن‏
تلقی می‏شود و رغبتها را بدان می‏افزايد ، و اما حوادث نامطلوب تاريخ آن‏
سبب ترديد در اصالت آن می‏گردد و نشانه‏ای از ضعف نيروی خلاقه آن تلقی‏
می‏شود . بحث در خلافت و امامت و حوادث ناگوار صدر اسلام و تكرار زياد
آن جريانهای نامطلوب مخصوصا در عصر حاضر كه نسل جديد از نظر دينی دچار
بحران روحی است از ايمان و شور و علاقه آنها به اسلام می‏كاهد . در گذشته‏
ممكن بود كه اين بحثها اثر مطلوب داشته باشد و توجهات را از يك شاخه‏
اسلامی به سوی شاخه ديگر آن معطوف سازد ، ولی در عصر حاضر بازگو كردن و
ارائه دادن آنها افكار را نسبت به اصل و ريشه سست و متزلزل می‏كند . چرا
ديگران همواره در صدد كتمان زشتيهای تاريخ خويش می‏باشند و ما

مسلمانان بر عكس همه سعيمان اينست كه آنها را بازگو كنيم و احيانا
بزرگتر از آنچه بوده جلوه دهيم ؟ !
ما با نظر بالا نمی‏توانيم موافق باشيم ، تصديق می‏كنيم كه اگر نقد تاريخ‏
تنها به صورت بازگو كردن و منعكس كردن حوادث نامطلوب آن باشد اثرش‏
همان است كه در بالا گفته شد ، ولی از آن طرف اگر تنها به ترسيم حوادث‏
غرور آميز قناعت شود و روی حوادث نامطلوب پوشيده شود ديگر نقد تاريخ‏
نيست ، تحريف تاريخ است .
اساسا كدام تاريخ است كه از حوادث زشت و نامطلوب مبرا باشد ؟ تاريخ‏
هر قومی و اساسا تاريخ بشريت مجموعه‏ای است از زشتيها و زيبائيها و جز
اين نمی‏تواند باشد . خداوند هيچ قوم و ملتی را به سيرت فرشتگان منزه از
گناه نيافريده است . تفاوت تاريخ ملل و اقوام و كيشها و آئينها از نظر
زيبائی و زشتی در اين نيست كه يكی سراسر زيبائی است و ديگری سراسر زشتی‏
، بلكه در نسبت ميان زيبائيها و زشتيها است .
قرآن كريم اين حقيقت را كه بشر مجموعه‏ای است از زشتی و زيبائی به‏
صورت لطيفی بيان كرده است . خلاصه‏اش اينست كه خداوند به فرشتگان اعلام‏
می‏كند كه می‏خواهم " جانشين " ( آدم ) بيافرينم . فرشتگان كه تنها
تيرگيهای وجود اين موجود را می‏شناختند با تعجب حكمت اين كار را خواستار
شدند . در پاسخ آنها گفته شد من در وجود اين موجود چيزها از روشنی و
زيبائی سراغ دارم كه شما نمی‏دانيد . ( 1 )
پاورقی :
1 - و اذا قال ربك للملائكة انی جاعل فی الارض خليفة ، قالوا ا تجعل‏
فيها من يفسد فيها و يسفك الدماء و نحن نسبح بحمدك و نقدس لك ، قال‏
انی اعلم ما لا تعلمون »- البقرش

يعنی اختلاف ما با قبول توحيد و نبوت بود . اختلاف ما اين شكل را
داشت كه آيا آنكه به حكم اسلام و قرآن بايد جانشين پيامبر شود شخص معين‏
و پيش بينی شده ا ست و يا شخصی كه خود مردم او را به عنوان جانشينی‏
انتخاب و تعيين می‏كنند ؟ اما شما يهوديان در حال حيات پيامبرتان مطلبی‏
را پيش كشيديد كه از ريشه ضد با دين شما و تعليمات پيامبر شما بود .
گذشته از اينها فرضا در موارد عادی چشم پوشی از زشتيهای تاريخ روا باشد
در مواردی كه با متن اسلام و اساسی‏ترين مسأله اسلام يعنی مسئله رهبری مربوط
است و سرنوشت جامعه اسلامی و ابسته به آن است چگونه رواست ؟ چشم پوشی‏
و اغماض از چنين مسأله‏ای در حكم اغماض و چشم پوشی از سعادت مسلمين‏
است .
به علاوه اگر در پيشگاه تاريخ حقوقی پايمال شده باشد ، خصوصا اگر صاحبان‏
آن حقوق با فضيلت‏ترين افراد امت باشند ، چشم پوشی از بيان حقايق تاريخ‏
را جز همكاری زبان و قلم با شمشير ستم نامی نمی‏توان نهاد .
2 - ايراد دوم اين است كه با طرح و بحث اين مسائل ، تكليف اتحاد
اسلامی چه می‏شود ؟ آنچه بر سر مسلمين آمد كه شوكت آنها را گرفت و آنها
را زير دست و توسری خور ملل غير مسلمان قرار داد همين اختلافات فرقه‏ای‏
است . استعمار چه كهنه‏اش و چه نور ، بهترين ابزارش شعله ور ساختن اين‏
كينه‏های كهنه است . در تمام كشورهای اسلامی ، بلا استثناء ، دست افزارهای‏
استعمار به نام دين و به نام دلسوزی برای اسلام دست اندر كار تفرقه ميان‏
مسلمين‏اند . آيا آنچه تا كنون از اين رهگذر كشيده و چشيده‏ايم كافی نيست‏
كه باز هم ادامه دهيم ؟ . آيا طرح اينگونه بحثها كمك

به هدفهای استعاری نيست ؟
جواب اينست كه بدون شك نياز مسلمين به اتحاد و اتفاق از مبرمترين‏
نيازها است و درد اساسی جهان اسلام همين كينه‏های كهنه ميان مردم مسلمان‏
است . دشمن هم همواره از همينها استفاده می‏كند . اما به نظر می‏رسد كه‏
اعتراض كننده در مفهوم " اتحاد اسلامی " دچار اشتباه شده است .
مفهوم اتحاد اسلامی كه در صد سال اخير ميان علماء و فضلاء مؤمن و روشنفكر
اسلامی مطرح است اين نيست كه فرقه‏های اسلامی به خاطر اتحاد اسلامی از اصول‏
اعتقادی و يا غير اعتقادی خود صرف نظر كنند و به اصطلاح مشتركات همه فرق‏
را بگيرند و مختصات همه را كنار بگذارند . چه ، اين كار نه منطقی است و
نه عملی .
چگونه ممكن است از پيروان يك مذهب تقاضا كرد كه به خاطر مصلحت حفظ
وحدت اسلام و مسلمين ، از فلان اصل اعتقادی يا عملی خود كه به هر حال به‏
نظر خود آنرا جزء متن اسلام می‏داند صرف نظر كند ؟ در حكم اينست كه از او
بخواهيم به نام اسلام از جزئی از اسلام چشم بپوشد .
پابند كردن مردمی به يك اصل مذهبی و يا دلسرد كردن آنها از آن ،
راههای ديگر دارد و طبيعی‏ترين آنها منطق و برهان است . با خواهش و تمنا
و به نام مصلحت ، نه می‏توان قومی را به اصلی مؤمن ساخت و نه می‏توان‏
ايمان آنها را از آنها گرفت .
ما خود شيعه هستيم و افتخار پيروی اهل البيت عليهم السلام را داريم ،
كوچكترين چيزی حتی يك مستحب و يا مكروه كوچك را قابل مصالحه نمی‏دانيم‏
، نه توقع كسی را در اين زمينه

می‏پذيريم و نه از ديگران انتظار داريم كه به نام مصلحت و به خاطر اتحاد
اسلامی از يك اصل از اصول خود دست بردارند . آنچه ما انتظار و آرزو
داريم اينست كه محيط حسن تفاهم به وجود آيد تا ما كه از خود اصول و
فروعی داريم ، فقه و حديث و كلام و فلسفه و تفسير و ادبيات داريم‏
بتوانيم كالای خود را به عنوان بهترين كالا عرضه بداريم تا شيعه بيش از
اين در حال انزوا بسر نبرد و بازارهای مهم جهان اسلامی به روی كالای نفيس‏
معارف اسلامی شيعی بسته نباشد .
اخذ مشتركات اسلامی و طرد مختصات هر فرقه‏ای نوعی خرق اجماع مركب است‏
و محصول آن چيزی است كه قطعا غير از اسلام واقعی است ، زيرا بالاخره‏
مختصات يكی از فرق جزء متن اسلام است و اسلام مجرد از همه اين مشخصات و
مميزات و مختصات وجود ندارد .
گذشته از همه اينها ، طراحان فكر عالی اتحاد اسلامی كه در عصر ما مرحوم‏
آية الله العظمی بروجردی قدس الله سره در شيعه و علامه شيخ عبدالمجيد
سليم و علامه شيخ محمود شلتوت در اهل تسنن در رأس آن قرار داشتند ، چنان‏
طرحی را در نظر نداشتند . آنچه آن بزرگان در نظر داشتند اين بود كه‏
فرقه‏های اسلامی در عين اختلافاتی كه در كلام و فقه و غيره باهم دارند به‏
واسطه مشتركات بيشتری كه در ميان آنها هست می‏توانند در مقابل دشمنان‏
خطرناك اسلام دست برادری بدهند و جبهه واحدی تشكيل دهند . اين بزرگان‏
هرگز در صدد طرح وحدت مذهبی تحت عنوان وحدت اسلامی كه هيچگاه عملی‏
نيست نبودند .
در اصطلاحات معمولی عرف ، فرق است ميان حزب واحد و

جبهه واحد . وحدت حزبی ايجاب می‏كند كه افراد از نظر فكر و ايدئولوژی و
راه و روش و بالاخره همه خصوصيات فكری به استثناء مسائل شخصی يك رنگ و
يك جهت باشند . اما معنی وحدت جبهه اينست كه احزاب و دسته جات‏
مختلف در عين اختلاف در مسلك و ايدئولوژی و راه و روش ، به واسطه‏
مشتركاتی كه ميان آنها هست در مقابل دشمن مشترك در يك صف جبهه بندی‏
كنند . و بديهی است كه صف واحد در برابر دشمن تشكيل دادن با اصرار در
دفاع از مسلك خود و انتقاد از مسلكهای برادر و دعوت ساير برادران هم‏
جبهه به مسلك خود به هيچ وجه منافات ندارد .
آنچه مخصوصا مرحوم آية الله العظمی بروجردی بدان می‏انديشيد اين بود كه‏
زمينه را برای پخش و انتشار معارف اهل البيت در ميان برادران اهل سنت‏
فراهم كند و معتقد بود كه اين كار جز با ايجاد حسن تفاهم امكان پذير
نيست . توفيقی كه آن مرحوم در طبع برخی كتب فقهی شيعه در مصر به دست‏
خود مصريان در اثر حسن تفاهمی كه به وجود آورده بود كسب كرد از مهمترين‏
موفقيتهای علماء شيعه است .
جزاه الله عن الاسلام و المسلمين خير الجزاء
به هر حال طرفداری از تز " اتحاد اسلامی " ايجاب نمی‏كند كه در گفتن‏
حقايق كوتاهی شود . آنچه نبايد صورت گيرد كارهائی است كه احساسات و
تعصبات و كينه‏ها ی مخالف را بر می‏انگيزد اما بحث علمی سر و كارش با
عقل و منطق است نه عواطف و احساسات .
. . . خوشبختانه در عصر ما محققان بسياری در شيعه پيدا شده‏اند كه از
همين روش پسنديده پيروی می‏كنند . در رأس همه

آنها علامه جليل آية الله سيد شرف الدين عاملی ، و علامه كبير آية الله‏
شيخ محمد حسين كاشف الغطاء و علامه بزرگوار آية الله شيخ عبدالحسين امينی‏
مؤلف كتاب شريف الغدير را بايد نام برد .
سيره متروك و فراموش شده شخص مولای متقيان علی عليه‏السلام ، قولا و عملا
، كه از تاريخ زندگی آن حضرت پيداست بهترين درس آموزنده در اين زمينه‏
است .
علی عليه‏السلام از اظهار و مطالبه حق خود و شكايت از ربايندگان آن‏
خودداری نكرد ، با كمال صراحت ابراز داشت و علاقه به اتحاد اسلامی را
مانع آن قرار نداد . خطبه‏های فراوانی در نهج البلاغه شاهد اين مدعی است .
در عين حال اين تظلمها موجب نشد كه از صف جماعت مسلمين در مقابل‏
بيگانگان خارج شود . در جمعه و جماعت شركت می‏كرد ، سهم خويش را از
غنائم جنگی آن زمان دريافت می‏كرد ، از ارشاد خلفا دريغ نمی‏نمود ، طرف‏
شور قرار می‏گرفت و ناصحانه نظر می‏داد .
در جنگ مسلمين با ايرانيان كه خليفه وقت مايل است خودش شخصا شركت‏
نمايد علی پاسخ می‏دهد : خير شركت نكن ، زيرا تا تو در مدينه هستی دشمن‏
فكر می‏كند فرضا سپاه ميدان جنگ را از بين ببرد از مركز مدد می‏رسد ولی‏
اگر شخصا به ميدان نبرد بروی خواهند گفت : هذا اصل العرب : ريشه و بن‏
عرب اينست . نيروهای خود را متمركز می‏كنند تا تو را از بين ببرند و اگر
تو را از بين ببرند با روحيه قويتر به نبرد مسلمانان خواهند پرداخت ( 1
) .
علی در عمل نيز همين روش را دارد . از طرفی شخصا هيچ
پاورقی :
1 - . نهج البلاغه ، خطبه . 144

پستی را از هيچيك از خلفا نمی‏پذيرد ، نه فرماندهی جنگ و نه حكومت يك‏
استان و نه اماره الحاج و نه يك چيز ديگر از اين قبيل را . زيرا قبول‏
يكی از اين پستها به معنی صرف نظر كردن او از حق مسلم خويش است و به‏
عبارت ديگر كاری بيش از همكاری و همگامی و حفظ وحدت اسلامی است . اما
در عين حال كه خود پستی نمی‏پذير فت مانع نزديكان و خويشاوندان و يارانش‏
در قبول آن پستها نمی‏گشت ، زيرا قبول آنها صرفا همكاری و همگامی است و
به هيچ وجه امضای خلافت تلقی نمی‏شود ( 1 ) .
سيره علی در اين زمينه خيلی دقيق است و نشانه متفانی بودن آن حضرت در
راه هدفهای اسلامی است . در حالی كه ديگران می‏بريدند او وصل می‏كرد ، آنها
پاره می‏كردند و او می‏دوخت .
ابو سفيان فرصت را مغتنم شمرد خواست از نارضائی او استفاده كند و
انتقام خويش را به صورت خير خواهی و احترام به وصيت پيغمبر به وسيله‏
وصی پيغمبر از پيغمبر بگيرد ، اما قلب علی آگاهتر از اين بود كه گول‏
ابوسفيانها را بخورد ، دست رد بر سينه‏اش زد و او را از خود راند .
در هر زمانی ابوسفيانها و حيی بن اخطبها در كارند . در عصر ما انگشت‏
حيی بن اخطبها در بسياری از جريانات نمايان است . بر مسلمين و بالاخص‏
شيعيان و مواليان علی عليه‏السلام است كه سيرت و سنت آن حضرت را در اين‏
زمينه نصب العين خويش قرار دهند و فريب ابو سفيانها و حيی بن اخطبها
را نخورند .

پاورقی :

1 - رجوع شود به شرح ابن ابی الحديد ذيل نامه 62 سخن امام : فامسكت‏
يدی حتی رأيت راجعة الناس قد رجعت عن الاسلام » .

اين بود انتقادها و اعتراضهای مخالفين طرح اينگونه مسائل و اينست پاسخ‏
ما و نظر ما .
عجيب اينست كه برخی ديگر در جهت مخالف اين انتقادها و اعتراضها
انتقاد و اعتراض می‏كنند . اين دسته بر عكس آن دسته انتظار دارند كه‏
مسئله خلافت و امامت به صورت يك " سر گرمی " درآيد ، به اين صورت‏
كه هميشه سخن از اين موضوع باشد و هيچ وقت هم سخن از اين موضوع در ميان‏
نباشد ، يعنی هميشه به صورت شعار و تكرار مكررات طرح شود و هيچوقت به‏
صورت محققانه و آموزنده و مستند طرح نشود ! احساسات را تيز و برنده نگه‏
دارد اما عقلها را سيراب نكند و نيرومند نسازد . و اين همان چيزی است‏
كه دشمن آرزو می‏كند و الا اگر بحثی به صورت محققانه مطرح شود دليل ندارد
كه به صورت سرگرمی دائم درآيد .
. . . اين مؤسسه ( 1 ) هرگز مايل نيست موضوع اساسی خلافت و امامت را
طبق معمول وسيله سرگرمی قرار دهد ، و هرگز هم حاضر نيست از طرح محققانه‏
و عالمانه آن چشم بپوشد و هرگز هم طرح عالمانه و محققانه و منصفانه آنرا
با حمايت از تز اتحاد اسلامی منافی و مغاير نمی‏داند . . .
پاورقی :
1 - . منظور حسينيه ارشاد است .

ب : برگزيده‏ای ازيادداشتها

امامت و منطق ديالكتيك

يكی از نتايج منطق ديالكتيك اينست كه نياز جامعه را به هدايت و
رهبری نفی می‏كند . حداكثر نياز جامعه به روشنفكر و رهبر طبق اين منطق‏
اينست كه توده را واقف به ناهنجاريها و تضادها و نابرابريها بكند و
تضاد موجود در جامعه را وارد شعور توده نمايد تا حركت ديالكتيكی ايجاد
شود و چون حركت ، جبری است و عبور از تز و آنتی تز به سنتز لا يتخلف‏
است جامعه خود به خود راه خود را طی می‏كند و به تكامل منتهی می‏گردد .
رجوع شود به ورقه " رهبری - امامت - ديالكتيك " و به آنچه ما در
حاشيه " از كجا آغاز كنيم ؟ " صفحه 39 نوشته‏ايم .
[ در ورقه " رهبری - امامت - ديالكتيك " آمده است : ] يكی از
مسائل مهم در باب رهبری و امامت مخصوصا به مفهوم اسلامی امامت اينست‏
كه وظيفه به اصطلاح روشنفكر چيست ؟ آيا وظيفه روشنفكر و مسئوليت روشنفكر
فقط منعكس كردن ناهمواريها و ناهنجاريها و بيدار كردن شعور طبقات‏
استثمار شده و وارد كردن

تضاد واقعی طبقاتی در وجدان طبقات محروم و توده است و ديگر جامعه خود
بخود و ديالكتيكی وار حركت می‏كند ؟ يا نه ، جامعه بيش از هر چيز نياز
به رهبری و هدايت و امامت دارد . لازمه جبری تضادها تكامل نيست . تكامل‏
بدون هدايت و پيشوايی و رهنمايی و رهبری غير ميسر است . در جزوه " از
كجا آغاز كنيم ؟ " ( 1 ) صفحات آخر بحث مفصلی تحت عنوان مسئوليت و
رسالت روشنفكر طرح كرده است و در صفحه 39 می‏گويد : " مسئوليت روشنفكر
به طور خلاصه انتقال ناهنجاريهای درون جامعه به احساس و خود آگاهی مردم‏
آن جامعه است ، ديگر جامعه خود حركتش را انجام خواهد داد " البته در
چند سطر بعد جمله‏هايی دارد كه ضد اين مطلب است ، نياز جامعه را به‏
هدايت و راهنمايی تأييد می‏كند .
[ و در حاشيه جزوه " از كجا آغاز كنيم ؟ " صفحه 39 استاد شهيد با
اشاره به جملات ذكر شده می‏نويسد : ] چنين فرض شده كه روشنفكر مسئوليتی‏
از نظر رهبری جامعه ندارد ، تضاد و ديالكتيك خود راه خود را انتخاب‏
می‏كند . وظيفه روشنفكر منعكس كردن تضادهاست و به عبارت ديگر برانگيختن‏
طبقات محروم است عليه طبقات حاكم . و آنچه در چند سطر بعد می‏گويد : "
و تعيين راه حل و ايده‏آلهای مشترك برای جامعه و بخشيدن يك عشق و ايمان‏
مشترك . . " . بر ضد اين مطلب است كه جامعه خود حركتش را انجام‏
می‏دهد . لازمه ديالكتيك و مثلث تز و آنتی تز و سنتز و تكامل جبری همان‏
سخن اول است . سخن دوم بر ضد اصول مقبوله است .
پاورقی :
1 - از دكتر علی شريعتی .

امامت - حفظ دين

راجع به اينكه [ امام ] حافظ و مبقی دين است متكلمين زياد گفته‏اند .
غالبا اين حفظ به اين صورت فرض می‏شود كه مثلا يك ساختمان ابتدا ساخته‏
می‏شود و بعد بايد از گزند باد و باران و ساير چيزها محافظت شود . لهذا
به نظر نمی‏رسد كه ساختمانی كه وسيله يك مؤسس بی‏نظير بنا شد ضرورتی دارد
كه نگهدارنده‏اش در همان حد و قريب به همان حد باشد . مثلا در طول زمان‏
لازم نيست افرادی در سطح آفريننده گنبد مسجد شيخ لطف‏الله و مسجد شاه و
عالی قاپو و كتيبه بايسنقری مسجد گوهر شاد و خطوط مير و بايسنقر و
قرآنهای خطی و ساير شاهكارها وجود داشته باشند .
ولی حقيقت اينست كه وقوع خلل در دين به اين سادگيها نيست بلكه بنابر
يك اصل روانشناسی و جامعه شناسی يك نهضت و انقلاب همينكه موفق شد و
دشمن از مواجه رودر روی مأيوس گشت ، حركتش در جبهه دشمن متوقف می‏شود
و دشمن بدون آنكه واقعا تحت تأثير واقعی نهضت قرار گرفته باشد بلكه‏
صرفا برای

بهره برداری و بر اساس تشخيص سود خود به نهضت می‏پيوندد بدون آنكه به‏
روح و معنی و هدف نهضت ايمان داشته باشد بلكه برای استغلال نهضت آنچنان‏
كه مخالفان و مشروطيت ايران به مشروطيت پيوستند و محكمتر سنگ مشروطه‏
را به سينه زدند ، عين الدوله و صدر الاشراف نخست وزير مشروطه شدند ،
اينها شكل و پوسته و ظاهر و قيافه نهضت را حفظ می‏كنند بلكه آرايش‏
بيشتری می‏دهند اما روح و هسته و باطن و حقيقت آنرا از ميان می‏برند و
آنرا از درون پوك و خالی می‏كنند و به تعبير اميرالمؤمنين : « يكفأ فيه‏
الاسلام كما يكفأ الاناء » . به اين ترتيب نهضت را از مسير خودش منحرف‏
می‏كنند ، قلب ماهيت می‏كنند با حفظ صورت . اكثريت قريب به اتفاق مردم‏
كه ظاهر بين و صورت پسندند ، راضی و خشنود و شاكر و دعاگو می‏مانند زيرا
شعارها در حد اعلی محفوظ است هر چند اصول از بين رفته است . اينجاست‏
كه نياز به نوعی رشد و روشن بينی به معنی درون بينی لازم است . جمله :
« و ان لنا فی كل خلف عدولا ينفون عنا تحريف الغالين و انتحال المبطلين‏»
ممكن است ناظر به خود ائمه اطهار باشد و ممكن است كه ناظر به علما و
عدولی باشد كه همين مراقبت را درباره عقائد مردم نسبت به خود ائمه‏
می‏نمايند . به هر حال مبارزه با " بدعتها " منحصر به اين نيست كه مثلا
كسی سنت و قانونی علنا به دين بندد و به معنی مشهور ادخال ما ليس من‏
الدين فی الدين نمايد . گاهی تدريجا طرز تفكر مردم نسبت به دين آنچنان‏
عوض می‏شود كه تفكر اصلی مورد استيحاش مردم قرار می‏گيرد . به هر حال‏
منظور اصلی اينست كه همانطور كه قرآن فرمود : « اليوم يئس الذين كفروا
من دينكم فلا تخشوهم و اخشون »از خارج دنيای اسلام بر اسلام نبايد ترسيد ،
از داخل بايد ترسيد . ترس از داخل هم منحصر به اين نيست

كه مردم به علل خاص شهوانی و غيره فسق و فجور كنند بلكه از نفاق داخلی ،
از نيروهايی كه از مواجهه علنی با اسلام می‏ترسند و ما سك اسلام به چهره‏
می‏زنند و هدفهای پليد خود را زير سرپوش شعارهای اسلامی آنهم شعارهای غليظ
و شديد با تهی كردن اسلام از درون و محتوا و ابقاء اندام و پوستها و با
تغيير دادن مسير و هدف و بالاخره با نوعی تحريف معنوی ( رك به ورقه‏های‏
تحريف ( 1 " [ عملی می‏سازند ، ] از اينها بايد ترسيد و از فريب خوردن‏
ساده دلان مسلمان از اين گروه منافق سنگ اسلام بر سينه زن .

پاورقی :
1 - [ در اين ورقه‏ها آمده است : ] تحريف معنوی ، تصرف در تفسير و
توجيه مقصود لفظ است با حفظ لفظ ، نظير تفسير و توجيهی كه معاويه در
داستان معروف : تقتلك الفئة الباغية » در مورد قتل عمار ياسر كرد .
اين تحريف معنوی بود . همچنين داستان ان الحكم الا الله كه خوارج را به‏

وجود آورد و شعار لا حكم الا لله بلند شد و علی ( ع ) فرمود كلمة حق يراد
بها الباطل » يك نوع تحريف و تفسير غلط از آيه قرآن بود كه به عمد يا
جهل شد و آنهمه مصيبتها در عالم اسلام به وجود آورد . و همچنين داستان‏
حديث : اذا عرفت فاعمل ما شئت » .